SÖZCÜK (KELİME)

Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır.

SÖZCÜKTE ANLAM

Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir. Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir. Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır. Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler.

Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:

A. ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKLER

Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde sıralayalım.

1. GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM)

Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir.

Meselâ, "ağız" dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır. "göz" kelimesi de öyle.

• Soğuktan su boruları patlamış.
• Ayağında eski bir spor ayakkabı var.
• Biraz sonra toprak bir yola girdik.
• Kanadı kırık bir martı gördüm.
• Soğuk sudan boğazı şişmişti.
• Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım. 
• Dün gece erken yattım.
• Sıcak çorbayı içince rahatladım.
• Dolaptan temiz elbiselerini çıkardı.
• Ahmet'in burnu iyi koku alır.
• Ağzında yaralar oluşmuştu.
• Elini hırsla masaya vurdu.
• İri hantal gövdesini zorlukla sürüklüyor gibiydi.
• Gölün kıyılarını yapraksız, bodur ağaçlar kuşatmıştı.

2. YAN ANLAM

Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.

Meselâ "göz" dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır. Ama "iğnenin gözü", "çantanın gözü", masanın gözü" tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır. Bunlara da yan anlam denir.

Meselâ, "düşmek" kelimesi "Meyveler tek tek yere düştü" cümlesinde temel anlamda; "Çocuğun pantolonu düşüyordu", "Bu yılın ilk karı düştü" ve "Kavakların gölgesi yola düştü" cümlelerinde yan anlamdadır.

• Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar. (arka taraf)
• Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış.
• Uçağın kanadı havada parçalanmış.
• Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor.
• Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum.
• Köprünün ayağına bomba koymuşlar.
• Şişeyi boğazına kadar doldurdu.
• Kapının kolunu kırınca babamdan azar işittim.
• Benim yetiştirdiğim öğrenciler daha başarılı.
• Yokuşun başına kadar koştuk.

Somutlaşma ve soyutlaşma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda kullanılabilir. Onun için somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler için her zaman mümkündür. Somut anlamıyla "geçilen yer" demek olan "yol" kelimesi "yöntem, metot" anlamına gelerek soyutlaşmıştır.

Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu hâlde bilinmeyen varlıklar çeşitli özellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır. Buna yakıştırmaca denir. Uçağın kanadı, masanın gözü, ayakkabının burnu vb.

3. MECAZ ANLAM

Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlamdenir. Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır. Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir.

• Bu konuyu bir daha açmayacağım.
• İşsizlik sorunu hükümeti terletecek.
• Derdim çoktur, hangisine yanayım.
• Doktora boş gözlerle bakıyordu.
• Bu şarkıya bayılıyorum.
• Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı.
• Yakında savaş patlayacak.
• Hepimiz onun hafif biri olduğunu biliyorduk.
• İnce işlere aklım pek ermiyor.
• Kitapları taşırken kolum koptu.
• İlk damlalardan sonra yağmur birden coştu.
• Bu söze gençlerden biri ince bir karşılık verdi.
• Onun pişkinliğine bir anlam veremedik.
• Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun.

Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır. Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir. İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır. Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir.Eğretileme ve deyim aktarması da denir.

• "Kurban olam, kurban olam
• Beşikte yatan kuzuya" (açık istiare)
• "Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor." (kapalı istiare)

İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir. Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz. İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır. Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir. (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir.)

• Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl
• Saçını kestir demedim mi?
• Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek.
• Ayağını çıkarmadan girebilirsin.
• Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor.
• Orhan Veli'yi okur musun?

4. DEYİM ANLAM

Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.

• Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
• Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
• Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
• Her gördüğüne dudak büküyordu.
• Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
• İki genç adam boğaz boğaza geldi.
• Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
• Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
• Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
• Matematiği aklım almıyor.
• Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.
• Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.
• Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.
• Bizimkinin iyice çenesi düştü.
• Göze girmek için her şeyi yapıyor.
• İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.
• Bu soruya kafa yormanı istemiştim.
• Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.
• Burası çok ayak altı, şurada duralım.

Deyimlerin özellikleri:

a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.

Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,

"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,

"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,

"dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,

"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.

Ama istisnalar yok değildir: "baş başa vermek" ve "kafa kafaya vermek" gibi.

Araya başka kelimeler girebilir:

"Başını derde sokmak" Başını son günlerde hep derde soktu.

b) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar: "Çam sakızı çoban armağanı", "dili çözül-", "dilinde tüy bit-", "dilini yut-"

c) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.

Deyimler ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara veya öykücüklere dayanır.

c.1. Deyimler kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:

ağzı açık,                              kulağı delik,                

eli uzun,                                kaşla göz arasında,

bulanık suda balık avla-,       dikiş tutturama-,          

can kulağı ile dinle-,              köprüleri at-,   

pire için yorgan yak-,            pişmiş aşa su kat-,

kafayı ye-,                            aklı alma-,

akıntıya kürek çek-,              ağzı kulaklarına var-,

bel bağla-,                            çenesi düş-,

göze gir-,                              dara düş-,

c.2. Deyimler cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara ya da öykücüklere dayanır.

Yorgan gitti, kavga bitti.
Dostlar alışverişte görsün, 
Çoğu gitti azı kaldı, 
Allah bana ben de sana, 
Atı alan Üsküdar'ı geçti, 
Tut kelin perçeminden, 
Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı, 
Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın.
Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?, 
Ne şiş yansın ne kebap, 
Fol yok yumurta yok ..

d) Deyimler özel anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir. Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur.

Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür. Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir.

e) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır.

Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?

Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun ..

f) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir:

• Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu. (Yüklem)
• Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)
• Aslan payı ona düştü. (Özne, isim tamlaması)
• O, dik kafalı biridir. (sıfat tamlaması, sıfat)

g) Kafiyeli deyimler de vardır:

• Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı

5. TERİM ANLAM

Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır.

Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar.

Örnek: kök, mısra, muson.

"yüklem, özne, kök, zarf", dil bilgisi terimleri; "üçgen, daire, çap", kelimeleri de geometri terimleridir.

Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler vardır.

Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir.

Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir. Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur.

• Boğaz'ı geçip Karadeniz'e ulaştık.
• Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur.
• Ağacın kökleri çok derinde.
• Üçgenin iç açıları toplamı 180'dir.

6. ARGO ANLAM           

Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir.

• Argo, dil içinde bir dil gibidir. 
• Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir. Küfürle karıştırılmamalıdır. 
• Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir.
• Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır.
• Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir.
• Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır. Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir. "Canına yandığımın dünyası" gibi.

Ayrıca bakınız->> Argo Sözlüğü

• abdestini vermek: azarlamak
• aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek
• röntgenci: kadınları gizlice gözetleme alışkanlığı olan erkek
• piliç gibi: güzel ve sevimli kız
• mektep çocuğu: acemi, toy
• zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak
• yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek
• arakçı: hırsız
• bal kabağı: aptal, beyinsiz
• torpil, moruk, çakmak (sınıfta kalmak), asılmak...

7. SOYUT ANLAM

Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir.

Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik...

8. SOMUT ANLAM

Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir.

• Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak...

Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir.

• "Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum."
• "Adam yıldızlara basa basa yürüyordu."

9. GENEL ve ÖZEL ANLAM

Genel anlamlı kelimeler birden fazla kelimeyi bünyesinde bulunduran, birden çok türü kapsayan kelimelerdir. Özel anlamlı kelimeler ise daha dar bir anlamı, kesin ve net olarak anlatır. Anlam özelleştikçe kesinlik de artar.

Varlık-canlı-insan-Ahmet

Metin-paragraf-cümle-kelime-hece-harf

B. SÖZCÜKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ

1. EŞ ANLAMLI SÖZCÜKLER

Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir.

• kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç...

Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: "kara bahtlı" kelime grubunda "kara" kelimesinin yerine "siyah" kelimesini kullanamazsınız. Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir.

Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:

• deprem-yer sarsıntısı-zelzele,
• kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen

2. YAKIN ANLAMLI SÖZCÜKLER

Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.

• göndermek-yollamak,
• bezmek-bıkmak-usanmak,
• dilemek-istemek,
• çevirmek-döndürmek,
• söylemek-demek-konuşmak,
• eş-dost, hısım-akraba,
• bakmak-seyretmek,

• Kardeşim sana küsmüş.
• Kardeşim sana kırılmış.
• Kardeşim sana gücenmiş.
• Kardeşim sana darılmış.

Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır.

• Ben her sorunla başa çıkarım. (baş etmek)
• Bu kadar yürekten çağırma beni. (candan)
• Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi. (yürekten, candan)
• Yaptığı işi önemsemiyordu. (özen göstermiyordu.)

3. ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜKLER

Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.

• Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek,

Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz.

• "sevinmek" karşıtı sevinmemek değil "üzülmek"tir.

Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir.

"doğru" kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede "eğri" olurken, diğerinde "yanlış" olabilir.

İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir. Meselâ, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar. Hafif olmayan anlamındaki "ağır" kelimesinin ağır olmayan anlamındaki "hafif"le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir.

4. EŞ SESLİ (SESTEŞ) SÖZCÜKLER

Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır.

• Gül: 1. çiçek, 2. gülmekten emir
• Kır: 1. kırsal alan, 2. kırmaktan emir, 3. beyaz
• Yazma: 1. baş örtüsü, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma işi

Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur. Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir:

Siyah anlamındaki "kara" ile "kar-a" (-a: yönelme hâl eki) gibi

• "Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar"
• "Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar"
• Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya
• Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya

"hala" ve "hâlâ", "kar" ve "kâr", "adet" ve "âdet" kelimeleri eş sesli değildir. Okunuşları ve anlamları farklıdır.

5. İKİLEMELER

Anlamı pekiştirip güçlendirmek ve çekici kılmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur.

• ev bark, çoluk çocuk, ufak tefek, doya doya ...

Yapı Yönüyle İkilemeler:

• a) Yakın Anlamlı: doğru dürüst, delik deşik, eş dost
• b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, köşe bucak...
• c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az çok, er geç ....
• d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş ...
• e) Yansımaların Tekrarı: çat pat, kıs kıs, fısıl fısıl ...
• f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğrü, eski püskü
• g) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, ıvır zıvır, abur cubur ...

İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti konulamaz.

6. YANSIMALAR

Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır.

• tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır...

Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir.

• "miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı"

7. ATASÖZLERİ

Atasözleri, atalarımızdan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir.

• Kalıplaşmış sözlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez.
• Kısa ve özlü sözlerdir. Az sözle çok anlam ifade ederler.
• Tecrübelere ve gözlemlere dayanırlar, bazen âdet ve gelenekleri ifade ederler.
• Çoğu mecazlıdır.
• Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir.
• Genel bir yargı bildirir.
• Öğüt verme amacı taşır.

At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.
Aç koyma hırsız olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok değme arsız olur.
Böyle gelmiş, böyle gider
Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider.
Damlaya damlaya göl olur.
Dost kazan dost; düşman anadan da doğar.
Eden bulur.
Geniş gününde dar gezen, dar gününde geniş gezer.
Göz görmeyince gönül katlanır.
Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz.
Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Üzerine laf düşmedikçe konuşma.
Vakitsiz açılan gül çabuk solar.

8. DOLAYLAMA

Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir.

• "yavru vatan": Kıbrıs,
• "büyük kurtarıcı": Atatürk, 
  "ulu önder":Atatürk
• "derya kuzuları": balık,
• "file bekçisi":kaleci
• "Türkiye'nin kalbi": Ankara

9. Anlam Daralması

ANLAM DEĞİŞMELERİ

Gösterge ile gösterilen arasmdaki ilişkide, gösterge aynı kaldığı halde gösterilende değişiklik olabilmektedir. Toplumun hayatındaki değişmeler, bazı durumlarda göstergenin işaret ettiği kavramın toplum hayatından çıkması, dilde tabulaşma, başka dillerle olan ilişkiler, anlam değişmelerine neden olmaktadır. Anlambilim aynı zamanda bu tür değişmeleri de inceler. Anlam değişmelerinin çeşitli türleri vardır.

Bir gösterge daha genel ve kapsayıcı anlamda kullanılırken, gösterdiği alanların bir kısmmda daralma olması, bunun sonucunda kullanıldığı bağlamlarda meydana gelen daralma ve sınırlanmalar anlam daralması olarak adlandırılmaktadır.

Anlam daralmaları, göstergenin geniş anlamıyla kullanılırken gösterdiği ögenin belli bir bölümünü, türünü, özelliğini göstermesi şeklinde ortaya çıkar.

Örnek olarak "geyik" günümüzde "geyikgillerden erkeklerinin başında uzun ve çatallı boynuzları olan memeli hayvan" anlamıyla kullanılmaktadır. Oysa bu sözcük Eski Türkçe dönemimetinlerinde "yabani hayvan" anlamına da gelmektedir.

Aynı şekilde ilgi çekici bir daralmayı da "oğlan" sözcüğünde görürüz. Oğlan tarihi metinlerinde "evlat, çocuk" anlamıyla kullanılır, cinsiyet ayrımı yapmak gerektiğinde "urı oğlan", "kız oğlan" kullanılır. Oysa aynı sözcü anlamı bugün daralmış ve "erkek çocuk" için kullanılır hale gelmiştir (Aksan, 1982, s. 215).

İlgi çekici bir anlam daralması örneği olarak "Tanrı" (Eski Türkçe: teñri) sözcüğünü verebiliriz. Eski Türkçede, "mavi, gök, gökyüzü, Tanrı" anlamlarına gelen sözcük, Türklerin İslamiyeti kabul etmesinden sonra sadece "Yaradan" anlamım korumuştur. Diğer anlamları ise unutulmuştur.

Örnekleri başka alanlardan da vermek mümkündür:

Renklerin adlandırılması dil kültür incelemelerinde her zaman ilgi çekicidir. Bazı ağızlarda örnek olarak renklerin ayrımı standart dildekinden çok farklıdır. Mavi ile lacivert hatta zaman zaman yeşil, sarı ve turuncu gibi standart dilde farklı sözcüklerle gösterilen renkler, ağızlarda gök, yeşil, sarı gibi adlandırılmaktadır. Ton farkları ise açık sarı, koyu sarı gibi sözdizimi ögeleriyle gösterilmektedir.

10. Anlam Genişlemesi

Bir göstergenin, sınırlı bir gösterilen alanına sahipken genelleşerek daha geniş, daha kapsayıcı bir anlam alanı kazanması ise anlam genişlemesi olarak adlandırılır.

Örnek olarak Eski Türkçede "kraliçe" anlamına gelen hanum sözcüğünün alamı bugün "kadın, bayan, hanım" anlamlarına gelecek şekilde genişlemiştir.

Benzer bir gelişmeyi bugün aslmda özel terimler olan kraliçe ve prenses sözcüklerinde görmekteyiz. Her iki sözcük de özel anlamlarımn dışına çıkarak, genel olarak sevilen bayan, kız çocukları için de kullanılabilmektedir. Dikkat edilirse bu örneklerde, var olan bir göstergeye yeni gösterilenler eklenmiştir.

Aynı şey "sultan" sözcüğü için de geçerlidir, ancak bu sözcük bugün artık Osmanlı döneminde olduğu gibi yaşayan bir gösterilene işaret etmediği için, sevilen birine sultanım denmesi pek alışılmış değildir.

Anlam genişlemesinin sevilen örnekleri arasında marka adları ve özel adların genelleşmesi gibi örnekler de vardır. Meşhur örneklerden biri "selpak" sözcüğüdür. Selpak bir kağıt mendil markasının adı iken "kağıt mendil" anlamına gelecek biçimde anlam genişlemesine uğramıştır.

Yine ilk bakışta alıntı olduğu düşünülen "kot" sözcüğü de aslında Türkiye'nin ilk blucin üreticilerinden olan firmanın sahibinin (Muhteşem Kot) soyadının genişlemesiyle ortaya çıkmıştır.

Marka adları ve özel adlardaki anlam genişlemesine "nescafe, post-it, Molotof, Behçet hastalığı" gibi daha başka örnekleri de verebiliriz.

Tarih içinde pek çok dille ilişkisi olmuş olan Türkçede ilişki sonucu önemli değişiklikler olmuştur. Bu sırada pek çok sözcük gösterdiği kavramla birlikte Türkçeye girmiştir. Mektup, şair, sevda vb. Ancak bu karşılaşma sırasında Türkçede var olan sözcüklerin yapıları değişmediği halde yeni kavramları, anlamları gösterir duruma geldiklerine de çok rastlanır.

Tarihten de benzer örnekler vermek mümkündür. Örnek olarak Türklerin Müslüman olmalarından sonra Türkçe sözcüklerin anlamında Arapça ve Farsça sözcüklerin etkisiyle genişleme olmuştur. Örnek olarak "elçi" sözcüğü Arapça resul ve Farsça peygamber sözcüklerinin ifade ettiği anlamda dini bir terim olarak da kullanılmıştır.

Gösterenlerin başka bağlamlarda kullanılması da anlam genişlemesi olarak görülür. Organ, ayak, el, göz gibi diğer organ adlarındaki anlam genişlemeleri için Türkçe Sözlük'e bakılabilir.

11. Anlam İyileşmesi

Sözcüklerin anlamları işaret edilenlerden bağımsız olarak, taşıdıkları duygusal yönler açısından iyileşebilir veya kötüleşebilir.

Anlam iyileşmesi örneğine Türkçede yavuz sözcüğünü verebiliriz. Eski Türkçe döneminde "kötü" anlamın gelen sözcük, bugün "iyi, güzel, gürbüz" anlamlarını kazanmıştır.

12. Anlam Kötülenmesi

Anlam kötüleşmesinin dikkat çekici bir örneğini ise karı sözcüğü oluşturur. Eski Türkçe karı-"yaşlan-mak" fiiline getirilen yapım eki -g ile türetilmiş olan karı-g sözcüğünün sonundaki yapım eki düşmüştür. "Yaşlı" anlamına gelen sözcük, "kocanın eşi" anlamını daha sonra kazanmıştır. Standart dilde ise "eş" anlamıyla, ek almış karı-m, karı-sı biçimiyle görülmektedir. Ayrıca karı kocaikilemesinde de kullanılır. Bunun dışında anlamı argolaşmıştır.

Aynı şekilde efendi sözcüğü de çok ilgi çekici anlam kötüleşmesine uğramıştır. İstanbul efendisi, çok efendi bir adam gibi örneklerde olduğu gibi olumlu bir duygusal değer taşıyan efendi sözcüğü zamanla saygınlığı düşük meslekleri yapanlar için kullanılır duruma gelmiştir.

Yine "canlı/lar" anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi.

13. Güzel Adlandırma

• "verem" kelimesinin dildeki korkunçluğunu azaltmak için "ince hastalık" ile karşılanması gibi.
• Yabanî hayvan adı olan "börü"nün atılıp yerine "kurt" kelimesinin kullanılması gibi.
•  

 Kelimede Anlam 

 a. Kelimede Anlam ve Kavram 

Kelime Nedir?

Kelime, mânâsı veya gramer vazifesi bulunan ve tek başına kullanılan ses veya sesler topluluğudur.

Kelimeler manâlı veya gramer vazifeli dil birlikleridir. En küçük dil birlikleri olan seslerin, mânâları veya gramer vazifeleri yoktur. Onlar sadece kelimelerin, dolayısiyle dilin yapısında kullanılan malzeme vazifesini görürler. Tek tek hiç bir varlığı, hiç bir nesneyi karşılamaz, hiç bir mânâ ifade etmezler. Dilde de ancak kelime bünyesinde kullanılma sahasına çıkarlar. Yani sesler en küçük dil birlikleridir. Fakat bir manâlı şekiller manzumesi olarak insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dille manâlı ve müstakil hüviyetli dil birlikleri olarak vazife görmezler. Ancak, bu şekilde vazife gören dil birliklerinin, yani kelimelerin yapısını meydana getirirler. Dildeki manâlı birlikler kelimeler, kelimelerin meydana getirdiği kelime gurupları ve cümlelerdir. Canlı cansız bütün varlıklar, mefhumlar, hareketler, fikirler, dilde bu manâlı birliklerle karşılanırlar. Kelime gurupları ve cümleler kelimelerden yapıldığına göre, demek ki, kelimeler manâlı en küçük dil birlikleridir. Fakat hemen ilâve edelim ki kelimelere manâlı en küçük dil birlikleri demek kâfi değildir. Bu tarif bütün kelimeleri içine almaz. Çünkü kelimelerin büyük bir kısmı manâlı olmakla beraber bazılarının tek başlarına mânâları yoktur; bunlar ancak diğer kelimelerle birlikte kullanılırken manâlı bir vazife görür, bir dereceye kadar bir mânâ kazanırlar. Yani bazı kelimelerin, ileride kelimelerin mânâ ve vazifeleri üzerinde dururken etraflı olarak göreceğimiz gibi, sadece gramer vazifeleri vardır. Şu halde kelimeler mânâsı veya gramer vazifesi olan en küçük dil birlikleridir.

Kelimelerin mânâları, esas itibariyle, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış gizli antlaşmalara dayanır. Kelimeler canlı cansız varlıkları, mefhumları, hareketleri ve onların hallerini karşılar ve temsil ederler. Kelimelerin mânâlarını teşkil eden bu karşılama ve temsil ses ve ses toplulukları ile varlıklar arasında bir uyma, bir birleşme bulunmasındandır. Sesle nesne arasındaki bu uymayı, bu birleşmeyi, bu birbirini karşılamayı her kavim kendisine göre yapmış, böylece ayrı ayrı dillerde ayni nesneler ayrı ayrı ses veya ses toplulukları ile karşılanmışlardır. Nesnelerin bu şekilde ses veya ses toplulukları ile karşılanışı, gizli antlaşmalara dayanmakladır. Fakat bu gizli antlaşmaların mahiyeti ve sebepleri belli değildir. Yani sesle nesne, kelimelerle mânâları arasında mevcut uygunluk önceden kabul edilmiş ve kökleşmiş bir birleştirme dışında her hangi bir münasebet ifade etmemektedir. Meselâ taşa niçin taş, yola niçin yol, ata niçin at denmiştir, bilinmez, taş, yol, at kelimeleri ile karşıladıkları varlıklar arasında önceden öyle kabul edilmiş olma dışında belli bir sebebe dayanan her hangi bir münasebet yoktur. Bu hususta yalnız tabiat taklidi kelimeler istisna teşkil ederler. Tabiattaki sesleri taklit suretiyle ortaya çıkmış kelimelerde sesle nesne, kelime ile mânâ arasında önceden öyle kabul edilmiş olmak dışında mantıkî bir münasebet vardır. Çünkü böyle kelimeler seslerin taklidine dayandıkları için nesne sesle değil, ses sesle karşılanmıştır. Tabiattaki seslerin dildeki ses toplulukları, yani kelimelerle aynen karşılanması şüphesiz mümkün değildir. Onun için tabiat taklidi kelimelerle karşılıkları arasında tam bir ses ayniliği olduğu düşünülemez. Arada sadece bir benzerlik, nesnenin sesini hatırlatan bir ses yakınlığı bulunur. Fakat bu benzerlik ve yakınlık tabiat taklidi kelimelerde sesle nesne, kelime ile mânâ arasında diğer kelimelerde bulunmayan mantıkî bir münasebetin mevcut olduğunu göstermeğe kâfidir. Bu mantıkî münasebet bazı tabiat taklidi kelimelerde de zamanla unutulabilir. O zaman bu kelimeler de diğer kelimeler gibi mânâsı ile mantıkî hiç bir münasebeti olmayan bir duruma düşerler. Fakat bu az görülen bir haldir ve tabiat taklidi kelimelerde kelimenin sesi umumiyetle karşıladığı nesnenin sesini andırır : şırıltı, hışırtı, fısıltı gibi.

Kelimeler dilde tek başlarına, müstak'il olarak kullanılan dil birlikleridir. Kendilerinden büyük birlikler olan kelime gurupları ve cümle içinde dahi müstakil hüviyetlerini kaybetmezler. Kelime gurupları ve cümle bitişik kelimeler hâlinde değil, kelime toplulukları hâlinde bulunurlar. Kelimeler kendilerinden büyük bu birlikler içinde bir araya gelirken arka arkaya söylenmeleri dolayısiyle bitiş ve başlangıç noktalarında ses bakımından birbirlerine bağlanırlar. Fakat vurgulan ve mânâları bakımından daima istiklâllerini muhafaza ederler. Ayni şekilde yazıda da kelimeler ayrı yazılır ve birbirlerine birleştirilmezler. Kelimeden küçük dil birlikleri ise müstakil bir hüviyete sahip değildir. Sesler, ekler ve bir kısım köklerden ibaret olan bu birlikler ancak kelime içinde kullanılma sahasına çıkar ve vazife görürler. Yani kelimeler tek başlarına, müstakil olarak kullanılan en küçük dil birlikleridir. Bu dil birlikleri belirli tertiplerde yan yana gelerek daha büyük birlikler olan kelime guruplarını ve cümleleri meydana getirirler. Demek ki dil büyük bir kelimeler manzumesi, kelimeler dil denilen müessesenin tek tek tam bir müstakil hüviyetle kullanılan uzuvlarıdır.

Kelimeler ses veya ses toplulukları halinde bulunurlar. Yani kelimelerin yapısını bir veya birden çok ses teşkil eder. Fakat tek sesli kelimeler çok azdır. Kelimelerin asıl büyük kısmı çok seslidir. Tek sesli kelimelerin sesi tabiî ancak vokal olabilir : o, a gibi. Konsonantlar (ünsüzler) tek başlarına söylenemedikleri için yalnız olarak kelime olamazlar. Birden fazla sesli kelimelerin en küçüğü ise iki sesli olur.

KELİME VE KAVRAM

Kelimeler her şeyden önce zihindeki kavramları karşılarlar. Bu bakımdan birbirleriyle münasebette olan üç unsur vardır : Varlık, varlığın zihindeki hayâli, yani kavram, kelime.

İşte kelimeler önce varlıkların zihindeki hayâllerinin karşılıklarıdır. Sonra da dışarıdaki varlıkların isimleridir, dildeki temsilcileridir.

Bu sebeple bir kelimenin dışardaki varlık karşılığı ile, zihindeki kavram karşılığının hudutları da farklı olabilir. Kelime dışarıda ilk bakışta bir varlığın adı gibi gözükür. Fakat zihinde aynı zamanda daha başka kavramların da karşılığı mevkiinde bulunur. Bunun neticesinde:

1. Kelimenin bazan bir, iki, bazan da çok mânâları bulunabilir. Umumiyetle ortak isimlerin ve has isim dışındaki diğer kelimelerin daima birden çok mânâsı vardır.

2. Kelimenin her şeyden önce iki türlü mânâsı olabilir: hakiki mânâ, mecâzî mânâ. Hakiki mânâ kelimenin ilk, asıl, yapışık mânâsıdır. Mecazi mânâ kelimenin benzerlikten dolayı ortaya çıkan ikinci, iğreti, yakıştırma mânâsıdır. Meselâ arslanlar geçiyor diye askerlere işaret edersek, arslan kelimesi burada mecazi mânâda kullanılmış olur. Kahramanlık ve kudret benzetmesi ile bu mânâlandırmayı yapmış oluruz.

3. Öte yandan kelime dışarıda tek bir şekilde birleşebilir. Fakat zihnimizdeki kavramları da, karşıladıkları varlıklar da ayrı ayrı olabilir. Böylece karşımıza dilde eş şekilli bir takım kelimeler çıkar: yüz (insan yüzü), yüz (sayı); boy (insan bo yu), boy (kabilp), yaz (yazmaktan), yaz (mevsim) gibi. Dilde bazan ekler de, kökler de, kelimeler de böyle eş şekilli olabilirler.

4. Buna mukabil bazan da eş manâlı kelimeler olabilir. Bunların şekilleri ayrı, fakat mânâları aynıdır. Bilhassa yabancı dillerden de alınmış kelimeler olunca, böyle eş manâlı kelimeler çok görülür: insan-adam-kişi, ak-beyaz, kara-siyah, şark-doğu, baba-peder, yakmak-yandırmak, çoluk-çocuk, falan-filan gibi. Bunlar iki de, ikiden çok da olabilirler. Bunlarda esas mânâ aynı olmakla beraber, bâzan nüans farkları da bulunur.

5. Bunun gibi, dilde bâzan da kavramların zıtlığına dayanan çift kelimeler vardır. Zıtlık âdeta onların arasında bir yakınlık doğurur. Biri diğerinden ayrılmaz gibi olur. Bu kelimeler, zıt manâlı kelimeler'dir: büyük - küçük, iyi - kötü, düşmek -kalkmak, baş - ayak, alt - üst, aşağı - yukarı gibi. Bazan bunların gelişmesi de paralel olur : iç - dış (iç - taş), büyük - küçük (bedük - kiçi) gibi.

6. Zihindeki kavramların genişliği ve çokluğu, bâzan da dışarıdaki belli manâlı kelimeyi başka mânâya kaydırabilir. Bu kaymada çok defa bir ilgi ve benzerlik bulunabilir. Bâzan da sebep görülmez. Meselâ ütülemek kelimesi argoda alâkadar etmek, ilgilendirmek mânâsına kaydırılmıştır.

Argo külhanbeyi terminolojisi demektir. Külhanbeyliğin hususi dili demektir. Hususî dil umumi dil içinden alınır, ayrı mânâ verilir ve hususileşir. İlimde hususi dil terimlerdir. Külhanbeyi kesiminde ise argodur.

7. Türkçe kelimelerde zamanla bir çok mânâ değişikliği olmuştur. Bunlarda da atlamalar çok defa yan yana bulunan kavramların ilgilerine ve benzerliklerine dayanır. Meselâ yavuz «kötü, haşin, sert» demekti. Bugün iyi mânâ kazanarak «müthiş, kahraman, üstün» ifâdelerine bürünmüştür, karı eskiden «yaşlı, ihtiyar» demekti ve hem erkek, hem kadın için kullanılırdı. Şimdi yalnız kadınlara ve koca karılara tahsis edilmiştir. deli eskiden «yiğit, atılgan» demekti, oğul eskiden erkek için de, kız için de kullanılırdı. Bugün yalnız erkekte kalmıştır.

  b. Anlamları Bakımından Kelimelerin Gruplandırılması

Kelime (Sözcük) Bilgisi

SÖZCÜK (KELİME)

Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da tek başına anlamı olmadığı hâlde cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan dilin anlamlı en küçük parçasıdır. Kelimelerin belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesiyle anlaşma sağlanır.

SÖZCÜKTE ANLAM

Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir. Bu özellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de diğer kelimelerle olan anlam ilişkisini gösterebilir. Burada kelimelerin anlam özelliklerinin yanı sıra kelimeler arasındaki anlam ilişkileri de karşımıza çıkmaktadır. Kelimeler tek başlarına anlamlı olabildikleri gibi cümlede veya söz içinde kullanılışlarına göre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarında anlamdaşlık sesteşlik gibi ilişkiler de barındırabilirler.

Anlam bakımından kelimeler ve kelimeler arasındaki anlam ilişkileri şunlardır:

A. ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKLER

Kelimelerin taşıdıkları anlamları maddeler hâlinde sıralayalım.

1. GERÇEK ANLAM (TEMEL ANLAM)

Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. Buna "temel anlam" da denir.

Meselâ, "ağız" dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır. "göz" kelimesi de öyle.

• Soğuktan su boruları patlamış.
• Ayağında eski bir spor ayakkabı var.
• Biraz sonra toprak bir yola girdik.
• Kanadı kırık bir martı gördüm.
• Soğuk sudan boğazı şişmişti.
• Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım. 
• Dün gece erken yattım.
• Sıcak çorbayı içince rahatladım.
• Dolaptan temiz elbiselerini çıkardı.
• Ahmet'in burnu iyi koku alır.
• Ağzında yaralar oluşmuştu.
• Elini hırsla masaya vurdu.
• İri hantal gövdesini zorlukla sürüklüyor gibiydi.
• Gölün kıyılarını yapraksız, bodur ağaçlar kuşatmıştı.

2. YAN ANLAM

Temel anlamıyla bağlantılı olarak zamanla ortaya çıkan değişik anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlar kazanması yan anlamı oluşturur. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.

Meselâ "göz" dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır. Ama "iğnenin gözü", "çantanın gözü", masanın gözü" tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır. Bunlara da yan anlam denir.

Meselâ, "düşmek" kelimesi "Meyveler tek tek yere düştü" cümlesinde temel anlamda; "Çocuğun pantolonu düşüyordu", "Bu yılın ilk karı düştü" ve "Kavakların gölgesi yola düştü" cümlelerinde yan anlamdadır.

• Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar. (arka taraf)
• Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış.
• Uçağın kanadı havada parçalanmış.
• Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor.
• Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum.
• Köprünün ayağına bomba koymuşlar.
• Şişeyi boğazına kadar doldurdu.
• Kapının kolunu kırınca babamdan azar işittim.
• Benim yetiştirdiğim öğrenciler daha başarılı.
• Yokuşun başına kadar koştuk.

Somutlaşma ve soyutlaşma: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda kullanılabilir. Onun için somutlaşma ve soyutlaşma, dilimizdeki kelimeler için her zaman mümkündür. Somut anlamıyla "geçilen yer" demek olan "yol" kelimesi "yöntem, metot" anlamına gelerek soyutlaşmıştır.

Yakıştırmaca: Kendi adı olmayan ya da adı olduğu hâlde bilinmeyen varlıklar çeşitli özellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandırılır. Buna yakıştırmaca denir. Uçağın kanadı, masanın gözü, ayakkabının burnu vb.

3. MECAZ ANLAM

Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlamdenir. Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır. Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir.

• Bu konuyu bir daha açmayacağım.
• İşsizlik sorunu hükümeti terletecek.
• Derdim çoktur, hangisine yanayım.
• Doktora boş gözlerle bakıyordu.
• Bu şarkıya bayılıyorum.
• Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı.
• Yakında savaş patlayacak.
• Hepimiz onun hafif biri olduğunu biliyorduk.
• İnce işlere aklım pek ermiyor.
• Kitapları taşırken kolum koptu.
• İlk damlalardan sonra yağmur birden coştu.
• Bu söze gençlerden biri ince bir karşılık verdi.
• Onun pişkinliğine bir anlam veremedik.
• Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun.

Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır. Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir. İstiare açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır. Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir.Eğretileme ve deyim aktarması da denir.

• "Kurban olam, kurban olam
• Beşikte yatan kuzuya" (açık istiare)
• "Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor." (kapalı istiare)

İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir. Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz. İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır. Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir. (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir.)

• Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl
• Saçını kestir demedim mi?
• Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek.
• Ayağını çıkarmadan girebilirsin.
• Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor.
• Orhan Veli'yi okur musun?

4. DEYİM ANLAM

Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.

• Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
• Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
• Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
• Her gördüğüne dudak büküyordu.
• Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
• İki genç adam boğaz boğaza geldi.
• Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
• Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
• Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
• Matematiği aklım almıyor.
• Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.
• Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.
• Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.
• Bizimkinin iyice çenesi düştü.
• Göze girmek için her şeyi yapıyor.
• İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.
• Bu soruya kafa yormanı istemiştim.
• Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.
• Burası çok ayak altı, şurada duralım.

Deyimlerin özellikleri:

a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.

Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,

"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,

"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,

"dilinin altındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin altındaki şekeri çıkar" denilemez,

"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.

Ama istisnalar yok değildir: "baş başa vermek" ve "kafa kafaya vermek" gibi.

Araya başka kelimeler girebilir:

"Başını derde sokmak" Başını son günlerde hep derde soktu.

b) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar: "Çam sakızı çoban armağanı", "dili çözül-", "dilinde tüy bit-", "dilini yut-"

c) Deyimler en az iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.

Deyimler ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara veya öykücüklere dayanır.

c.1. Deyimler kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:

ağzı açık,                              kulağı delik,                

eli uzun,                                kaşla göz arasında,

bulanık suda balık avla-,       dikiş tutturama-,          

can kulağı ile dinle-,              köprüleri at-,   

pire için yorgan yak-,            pişmiş aşa su kat-,

kafayı ye-,                            aklı alma-,

akıntıya kürek çek-,              ağzı kulaklarına var-,

bel bağla-,                            çenesi düş-,

göze gir-,                              dara düş-,

c.2. Deyimler cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısmı gerçek olaylara ya da öykücüklere dayanır.

Yorgan gitti, kavga bitti.
Dostlar alışverişte görsün, 
Çoğu gitti azı kaldı, 
Allah bana ben de sana, 
Atı alan Üsküdar'ı geçti, 
Tut kelin perçeminden, 
Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı, 
Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın.
Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?, 
Ne şiş yansın ne kebap, 
Fol yok yumurta yok ..

d) Deyimler özel anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler bir kavramı belirtmek için bulunmuş sözlerdir. Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü ayıran en önemli nitelik budur.

Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür. Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir.

e) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz anlam kazanmışlardır.

Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?

Bazı deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafif pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun ..

f) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, cümlede başka görevler de alabilir:

• Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu. (Yüklem)
• Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)
• Aslan payı ona düştü. (Özne, isim tamlaması)
• O, dik kafalı biridir. (sıfat tamlaması, sıfat)

g) Kafiyeli deyimler de vardır:

• Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı

5. TERİM ANLAM

Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır.

Örnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar.

Örnek: kök, mısra, muson.

"yüklem, özne, kök, zarf", dil bilgisi terimleri; "üçgen, daire, çap", kelimeleri de geometri terimleridir.

Terimler halkın söz varlığında yer almaz, ama halk ağzında kullanılıp da sonradan terim özelliği kazanmış kelimeler vardır.

Örnek: "Budala" kelimesi halkın söz varlığında aptal, anlayışsız, sersem anlamlarıyla kullanılır, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamında kullanıldığında terimdir.

Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir. Terimlerin, mecaz anlamı, yan anlamı, deyim anlamı yoktur.

• Boğaz'ı geçip Karadeniz'e ulaştık.
• Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur.
• Ağacın kökleri çok derinde.
• Üçgenin iç açıları toplamı 180'dir.

6. ARGO ANLAM           

Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir.

• Argo, dil içinde bir dil gibidir. 
• Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir. Küfürle karıştırılmamalıdır. 
• Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir.
• Şekil ev anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır.
• Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir.
• Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır. Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir. "Canına yandığımın dünyası" gibi.

Ayrıca bakınız->> Argo Sözlüğü

• abdestini vermek: azarlamak
• aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek
• röntgenci: kadınları gizlice gözetleme alışkanlığı olan erkek
• piliç gibi: güzel ve sevimli kız
• mektep çocuğu: acemi, toy
• zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak
• yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek
• arakçı: hırsız
• bal kabağı: aptal, beyinsiz
• torpil, moruk, çakmak (sınıfta kalmak), asılmak...

7. SOYUT ANLAM

Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir.

Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik...

8. SOMUT ANLAM

Beş duyu organında biriyle algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir.

• Ağaç, taş, ev, mavi, soğuk, su, masa, yol, yürümek, koşmak...

Soyut anlamlı kelimeler mecazlı kullanılarak somuta aktarılabilir.

• "Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum."
• "Adam yıldızlara basa basa yürüyordu."

9. GENEL ve ÖZEL ANLAM

Genel anlamlı kelimeler birden fazla kelimeyi bünyesinde bulunduran, birden çok türü kapsayan kelimelerdir. Özel anlamlı kelimeler ise daha dar bir anlamı, kesin ve net olarak anlatır. Anlam özelleştikçe kesinlik de artar.

Varlık-canlı-insan-Ahmet

Metin-paragraf-cümle-kelime-hece-harf

B. SÖZCÜKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ

1. EŞ ANLAMLI SÖZCÜKLER

Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir.

• kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç...

Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: "kara bahtlı" kelime grubunda "kara" kelimesinin yerine "siyah" kelimesini kullanamazsınız. Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir.

Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:

• deprem-yer sarsıntısı-zelzele,
• kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen

2. YAKIN ANLAMLI SÖZCÜKLER

Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.

• göndermek-yollamak,
• bezmek-bıkmak-usanmak,
• dilemek-istemek,
• çevirmek-döndürmek,
• söylemek-demek-konuşmak,
• eş-dost, hısım-akraba,
• bakmak-seyretmek,

• Kardeşim sana küsmüş.
• Kardeşim sana kırılmış.
• Kardeşim sana gücenmiş.
• Kardeşim sana darılmış.

Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır.

• Ben her sorunla başa çıkarım. (baş etmek)
• Bu kadar yürekten çağırma beni. (candan)
• Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi. (yürekten, candan)
• Yaptığı işi önemsemiyordu. (özen göstermiyordu.)

3. ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜKLER

Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.

• Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek,

Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz.

• "sevinmek" karşıtı sevinmemek değil "üzülmek"tir.

Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir.

"doğru" kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede "eğri" olurken, diğerinde "yanlış" olabilir.

İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir. Meselâ, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar. Hafif olmayan anlamındaki "ağır" kelimesinin ağır olmayan anlamındaki "hafif"le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir.

4. EŞ SESLİ (SESTEŞ) SÖZCÜKLER

Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır.

• Gül: 1. çiçek, 2. gülmekten emir
• Kır: 1. kırsal alan, 2. kırmaktan emir, 3. beyaz
• Yazma: 1. baş örtüsü, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma işi

Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur. Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir:

Siyah anlamındaki "kara" ile "kar-a" (-a: yönelme hâl eki) gibi

• "Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar"
• "Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar"
• Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya
• Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya

"hala" ve "hâlâ", "kar" ve "kâr", "adet" ve "âdet" kelimeleri eş sesli değildir. Okunuşları ve anlamları farklıdır.

5. İKİLEMELER

Anlamı pekiştirip güçlendirmek ve çekici kılmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur.

• ev bark, çoluk çocuk, ufak tefek, doya doya ...

Yapı Yönüyle İkilemeler:

• a) Yakın Anlamlı: doğru dürüst, delik deşik, eş dost
• b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, köşe bucak...
• c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az çok, er geç ....
• d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş ...
• e) Yansımaların Tekrarı: çat pat, kıs kıs, fısıl fısıl ...
• f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğrü, eski püskü
• g) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, ıvır zıvır, abur cubur ...

İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti konulamaz.

6. YANSIMALAR

Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır.

• tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır...

Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir.

• "miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı"

7. ATASÖZLERİ

Atasözleri, atalarımızdan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir.

• Kalıplaşmış sözlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez.
• Kısa ve özlü sözlerdir. Az sözle çok anlam ifade ederler.
• Tecrübelere ve gözlemlere dayanırlar, bazen âdet ve gelenekleri ifade ederler.
• Çoğu mecazlıdır.
• Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir.
• Genel bir yargı bildirir.
• Öğüt verme amacı taşır.

At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.
Aç koyma hırsız olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok değme arsız olur.
Böyle gelmiş, böyle gider
Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider.
Damlaya damlaya göl olur.
Dost kazan dost; düşman anadan da doğar.
Eden bulur.
Geniş gününde dar gezen, dar gününde geniş gezer.
Göz görmeyince gönül katlanır.
Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz.
Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Üzerine laf düşmedikçe konuşma.
Vakitsiz açılan gül çabuk solar.

8. DOLAYLAMA

Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir.

• "yavru vatan": Kıbrıs,
• "büyük kurtarıcı": Atatürk, 
  "ulu önder":Atatürk
• "derya kuzuları": balık,
• "file bekçisi":kaleci
• "Türkiye'nin kalbi": Ankara

9. Anlam Daralması

ANLAM DEĞİŞMELERİ

Gösterge ile gösterilen arasmdaki ilişkide, gösterge aynı kaldığı halde gösterilende değişiklik olabilmektedir. Toplumun hayatındaki değişmeler, bazı durumlarda göstergenin işaret ettiği kavramın toplum hayatından çıkması, dilde tabulaşma, başka dillerle olan ilişkiler, anlam değişmelerine neden olmaktadır. Anlambilim aynı zamanda bu tür değişmeleri de inceler. Anlam değişmelerinin çeşitli türleri vardır.

Bir gösterge daha genel ve kapsayıcı anlamda kullanılırken, gösterdiği alanların bir kısmmda daralma olması, bunun sonucunda kullanıldığı bağlamlarda meydana gelen daralma ve sınırlanmalar anlam daralması olarak adlandırılmaktadır.

Anlam daralmaları, göstergenin geniş anlamıyla kullanılırken gösterdiği ögenin belli bir bölümünü, türünü, özelliğini göstermesi şeklinde ortaya çıkar.

Örnek olarak "geyik" günümüzde "geyikgillerden erkeklerinin başında uzun ve çatallı boynuzları olan memeli hayvan" anlamıyla kullanılmaktadır. Oysa bu sözcük Eski Türkçe dönemimetinlerinde "yabani hayvan" anlamına da gelmektedir.

Aynı şekilde ilgi çekici bir daralmayı da "oğlan" sözcüğünde görürüz. Oğlan tarihi metinlerinde "evlat, çocuk" anlamıyla kullanılır, cinsiyet ayrımı yapmak gerektiğinde "urı oğlan", "kız oğlan" kullanılır. Oysa aynı sözcü anlamı bugün daralmış ve "erkek çocuk" için kullanılır hale gelmiştir (Aksan, 1982, s. 215).

İlgi çekici bir anlam daralması örneği olarak "Tanrı" (Eski Türkçe: teñri) sözcüğünü verebiliriz. Eski Türkçede, "mavi, gök, gökyüzü, Tanrı" anlamlarına gelen sözcük, Türklerin İslamiyeti kabul etmesinden sonra sadece "Yaradan" anlamım korumuştur. Diğer anlamları ise unutulmuştur.

Örnekleri başka alanlardan da vermek mümkündür:

Renklerin adlandırılması dil kültür incelemelerinde her zaman ilgi çekicidir. Bazı ağızlarda örnek olarak renklerin ayrımı standart dildekinden çok farklıdır. Mavi ile lacivert hatta zaman zaman yeşil, sarı ve turuncu gibi standart dilde farklı sözcüklerle gösterilen renkler, ağızlarda gök, yeşil, sarı gibi adlandırılmaktadır. Ton farkları ise açık sarı, koyu sarı gibi sözdizimi ögeleriyle gösterilmektedir.

10. Anlam Genişlemesi

Bir göstergenin, sınırlı bir gösterilen alanına sahipken genelleşerek daha geniş, daha kapsayıcı bir anlam alanı kazanması ise anlam genişlemesi olarak adlandırılır.

Örnek olarak Eski Türkçede "kraliçe" anlamına gelen hanum sözcüğünün alamı bugün "kadın, bayan, hanım" anlamlarına gelecek şekilde genişlemiştir.

Benzer bir gelişmeyi bugün aslmda özel terimler olan kraliçe ve prenses sözcüklerinde görmekteyiz. Her iki sözcük de özel anlamlarımn dışına çıkarak, genel olarak sevilen bayan, kız çocukları için de kullanılabilmektedir. Dikkat edilirse bu örneklerde, var olan bir göstergeye yeni gösterilenler eklenmiştir.

Aynı şey "sultan" sözcüğü için de geçerlidir, ancak bu sözcük bugün artık Osmanlı döneminde olduğu gibi yaşayan bir gösterilene işaret etmediği için, sevilen birine sultanım denmesi pek alışılmış değildir.

Anlam genişlemesinin sevilen örnekleri arasında marka adları ve özel adların genelleşmesi gibi örnekler de vardır. Meşhur örneklerden biri "selpak" sözcüğüdür. Selpak bir kağıt mendil markasının adı iken "kağıt mendil" anlamına gelecek biçimde anlam genişlemesine uğramıştır.

Yine ilk bakışta alıntı olduğu düşünülen "kot" sözcüğü de aslında Türkiye'nin ilk blucin üreticilerinden olan firmanın sahibinin (Muhteşem Kot) soyadının genişlemesiyle ortaya çıkmıştır.

Marka adları ve özel adlardaki anlam genişlemesine "nescafe, post-it, Molotof, Behçet hastalığı" gibi daha başka örnekleri de verebiliriz.

Tarih içinde pek çok dille ilişkisi olmuş olan Türkçede ilişki sonucu önemli değişiklikler olmuştur. Bu sırada pek çok sözcük gösterdiği kavramla birlikte Türkçeye girmiştir. Mektup, şair, sevda vb. Ancak bu karşılaşma sırasında Türkçede var olan sözcüklerin yapıları değişmediği halde yeni kavramları, anlamları gösterir duruma geldiklerine de çok rastlanır.

Tarihten de benzer örnekler vermek mümkündür. Örnek olarak Türklerin Müslüman olmalarından sonra Türkçe sözcüklerin anlamında Arapça ve Farsça sözcüklerin etkisiyle genişleme olmuştur. Örnek olarak "elçi" sözcüğü Arapça resul ve Farsça peygamber sözcüklerinin ifade ettiği anlamda dini bir terim olarak da kullanılmıştır.

Gösterenlerin başka bağlamlarda kullanılması da anlam genişlemesi olarak görülür. Organ, ayak, el, göz gibi diğer organ adlarındaki anlam genişlemeleri için Türkçe Sözlük'e bakılabilir.

11. Anlam İyileşmesi

Sözcüklerin anlamları işaret edilenlerden bağımsız olarak, taşıdıkları duygusal yönler açısından iyileşebilir veya kötüleşebilir.

Anlam iyileşmesi örneğine Türkçede yavuz sözcüğünü verebiliriz. Eski Türkçe döneminde "kötü" anlamın gelen sözcük, bugün "iyi, güzel, gürbüz" anlamlarını kazanmıştır.

12. Anlam Kötülenmesi

Anlam kötüleşmesinin dikkat çekici bir örneğini ise karı sözcüğü oluşturur. Eski Türkçe karı-"yaşlan-mak" fiiline getirilen yapım eki -g ile türetilmiş olan karı-g sözcüğünün sonundaki yapım eki düşmüştür. "Yaşlı" anlamına gelen sözcük, "kocanın eşi" anlamını daha sonra kazanmıştır. Standart dilde ise "eş" anlamıyla, ek almış karı-m, karı-sı biçimiyle görülmektedir. Ayrıca karı kocaikilemesinde de kullanılır. Bunun dışında anlamı argolaşmıştır.

Aynı şekilde efendi sözcüğü de çok ilgi çekici anlam kötüleşmesine uğramıştır. İstanbul efendisi, çok efendi bir adam gibi örneklerde olduğu gibi olumlu bir duygusal değer taşıyan efendi sözcüğü zamanla saygınlığı düşük meslekleri yapanlar için kullanılır duruma gelmiştir.

Yine "canlı/lar" anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi.

13. Güzel Adlandırma

• "verem" kelimesinin dildeki korkunçluğunu azaltmak için "ince hastalık" ile karşılanması gibi.
• Yabanî hayvan adı olan "börü"nün atılıp yerine "kurt" kelimesinin kullanılması gibi.

Sözcük, kendi başına anlamı olan ses ya da ses toplulukları olarak adlandırılır. Her sözcük dildeki kavram ve nesneleri karşılamak için doğar. Bu yüzden her sözcüğün bir temel anlamı mutlaka vardır. Ancak toplumsal yaşamda meydana gelen değişiklikler sözcüklerin anlamlarında da değişmeler meydana getirir. Ortaya çıkan yeni varlıklar, kavramlar yeni yeni sözcüklerin doğmasını ya da kullanılan sözcüklerin anlamında değişmeler olmasını sağlar. Yani bir dilde sözcük oluşumu değişik özellikler gösterir.

• Bu yeni kavramları ve nesneleri karşılayacak yeni sözcükler türetilir.
  Örneğin uçak icat edildiğinde bu aracı karşılamak için onun yaptığı eylem göz önüne alınmış ve "uçmak" fiilinden "-ak" yapım ekiyle "uçak" sözcüğü türetilmiştir.
• Birkaç sözcük bir araya gelerek yeni kavram ve nesneleri karşılayabilir.
  Örneğin bilgisayar icat edildiğinde bu nesneyi karşılayabilmek için bu aletin yaptığı iş göz önüne alınmış, yani bilgileri toplayıp istendiği zaman sayması dikkate alınarak "bilgi" ismi ve "sayar" çekimli fiili bir araya
  gelmiş, "bilgisayar" sözcüğünü oluşturmuştur.
• Kavram veya nesne, alındığı ülkede karşılanan sözcükler aynen alınarak adlandırılabilir. Örneğin televizyon toplum hayatımıza girdiğinde bu nesne Batı'daki adıyla dilimize geçmiş ve yerleşmiştir.
• Yeni kavram ve nesneler dilde var olan bir sözcüğe yeni anlamlar yüklenerek karşılanabilir.
  Örneğin "burun" sözcüğü gerçekte insanın bir organını karşıladığı halde kara parçasının denize uzanan kısmını da karşılamış, yani coğrafyada bir kavramın karşılığı olmuştur. İşte sözcüklerin oluşumunda görülen bu yollar, özellikle son maddede anlattığımız yol, sözcüklerin anlamsal yönden incelenmelerini gerekli kılmış ve sözcüklerdeki anlam değişmeleri değişik adlandırmaları ortaya çıkarmıştır. 
  

SÖZCÜKLERDE ÇOK ANLAMLILIK

Belli bir kavramı ya da nesneyi karşılamak için doğan bir sözcük değişik nedenlerden dolayı birçok kavramı veya nesneyi karşılayacak anlam genişlemesine uğrayabilir.

Bu özelliği gösteren sözcüklere çokanlamlı sözcükler denir. Bir dilin anlam zenginliğini ve işlenmişliğini gösteren bu tür sözcükler yönüyle dilimiz bir hayli zengindir.

"Almak" sözcüğünü göz önüne alarak bir kelimenin nasıl çokanlamlı olduğunu görelim. Bu sözcük temel anlamıyla "bir şeyi elle ya da aletle tutmak, yerinden kaldırmak" anlamını taşımaktadır. Buna göre "almak" sözcüğü,

• "Kitaplıktan bir kitap aldım." cümlesinde temel anlamında
• "İş dönüşünde kızına bir hediye almış." cümlesinde "satın almak" anlamında
• "Irmak kenarındaki birçok köyü sel almış." cümlesinde "götürmek, sürüklemek" anlamında
• "Üsküdar'a gider iken aldı da bir yağmur' dizesinde "yakalanmak, tutulmak" anlamında
• "Bu iş yerine yeni memurlar alacaklarmış." cümlesinde "işe, hizmete başlatmak" anlamında
• "İlim Çin'de de olsa gidip alınız." cümlesinde "edinmek, sahip olmak" anlamında
• "Bu kutu bu kadar kitabı almaz." cümlesinde "sığmak" anlamında
• "Işık gözümü aldı." cümlesinde "kamaşmak" anlamında
• "Beni içeriye aldılar." cümlesinde "girmeye izin vermek" anlamında kullanılan bu fiilin daha birçok anlamı vardır.

Görüldüğü gibi bir sözcük birçok anlama gelebilmektedir. Bunun gibi, bir sözcük zaman içinde anlam genişlemesi yoluyla değişik anlamlar kazanır. Ayrıca kimi zaman benzetme yoluyla, kimi zaman çağrışım yoluyla sözcük başka anlamlara da gelebilir. Bu nedenle bir sözcüğün anlamının ne olduğu ancak cümle içinde belli olur.

Sözcüklerin çok anlamlılıklarıyla ilgili sorular daha çok "'x' sözcüğü hangi cümlede farklı anlamda kullanılmıştır, ya da 'x' sözcüğü bu cümledekiyle aynı anlamda kullanılmıştır" şeklinde karşımıza çıkar. Bu soruların çözümünde herhangi bir bilgiye gerek yoktur, sözcüğün cümledeki anlamının iyi kavranması çözüm için yeterlidir.

Bu soruların en kolay çözümü sözcüğün cümlede karşıladığı anlamın yerini tutabilecek başka bir sözcük bulmak ve bu anlamı seçeneklerde aramaktır.

Örneğin,
"Kristof Kolomb Amerika'yı buldu."
"Thomas Edison ampülü buldu."
"Robert Koch. kendi adıyla anılan basili buldu."
"Roald Amundsen, Güney Kutbunu buldu.
"Pierre Curie ve eşi radyumu buldu."
cümlelerinin hepsinde "bulmak" eylemi geçmektedir. Ancak bu eylem, cümlelerin birinde diğerlerinden farklı bir anlam vermektedir. Farklı olanı bulabilmek için "bulmak" eylemi yerine başka eylemler koyalım.

Birinci cümlede zaten var olan bir şeyi gün yüzüne çıkarmak anlamı vardır ve bu "keşfetmek" eylemiyle de karşılanabilir. Üçüncü cümlede söz edilen "basil", dördüncü cümlede geçen "Güney Kutbu", beşinci cümlede geçen "radyum" zaten olan şeylerdi ve hepsi de "keşfetmek" eylemiyle karşılanabilir.

Ancak ikinci cümlede söz edilen "ampül" önceden yoktu. Edison bunu kendisi ortaya koydu. Bu durum keşfetmek eylemiyle karşılanamaz, "icad etmek" eylemiyle karşılanır. Dolayısıyla "bulmak" eyleminin farklı anlamı ikinci cümlede kullanılmıştır.

Aşağıdaki cümlelerde geçen "telaş" sözcüklerinin hangi cümlelerde aynı anlama geldiğini bulalım.
"Doktor, hastanın halinde telaş edecek bir şey olmadığını söyledi."
"Bu kadar telaş edecek ne var, daha erken, yetişebiliriz."
"Oğlunuz çalışmışsa nasıl olsa geçer, telaş etmeyin."
"Biraz dikkatli olmak gerek, bu iş telaşa gelmez."

Cümlelerde geçen "telaş" sözcüklerinin yerine anlamı değiştirmeyecek başka sözcükler koyalım. Birinci ve üçüncü cümlelerde "endişe etmek" anlamları vardır. İkinci ve dördüncü cümlelerde ise "acele etmek" anlamları vardır.

Kelime Gruplarının Görevleri ve Özellikleri

1. İSİM TAMLAMALARI
a. Belirtili İsim Tamlaması
b. Belirtisiz İsim Tamlaması
c. Takısız isim tamlaması
d. Zincirleme isim tamlaması
e. Karma tamlama

2. SIFAT TAMLAMASI

3. İSİM-FİİL GRUBU

4. SIFAT-FİİL GRUBU

5. ZARF-FİİL GRUBU

6. TEKRAR GRUBU (İKİLEME)

7. EDAT GRUBU

8. BAĞLAMA GRUBU, AİTLİK GRUBU, ÜNVAN GRUBU, ÜNLEM GRUBU, SAYI GRUBU

9. KISALTMA GRUPLARI
a. İsnat Grubu
b. Yükleme Grubu
c. Yaklaşma Grubu
d. Bulunma Grubu
e. Uzaklaşma Grubu
f. Vasıta Grubu

10. BİRLEŞİK İSİM

KELİME GRUPLARI

Yan yana dizilen kelimeler, ya yargı bildirerek cümleyi, ya da varlık ve hareketleri karşılayarak kelime gruplarını meydana getirirler. Bu diziliş, Türkçenin söz diziminin bazı kurallarına bağlıdır. Türkçe söz diziminin en belirgin özelliği, ana unsurun genellikle sonda bulunmasıdır.

Kelimelerin, bir varlığı, kavramı, niteliği, durumu, hareketi karşılamak üzere, belirli kurallar içinde yan yana gelerek oluşturdukları kelime topluluklarına kelime grubu denir.

Varlıklar, kavramlar, nitelikler, durumlar, hareketler birer kelimeyle de karşılanır. Ama bir kelime bunlardan birini karşılamaya yetmiyorsa, yani bir varlığı, kavramı, niteliği, durumu, hareketi ancak birden fazla kelimeyle karşılayacaksak kelime gruplarını kullanırız.

Kelime ile kelime grubu arasındaki fark, kelime grubunun belli kurallar dahilinde bir araya gelen kelimelerden oluşuyor olmasıdır. Yani kelime grubunun birden fazla kelimeden oluşması.

Kelime Gruplarının Görevleri ve Özellikleri

» Tek kelime ile karşılanmayan varlık, kavram, nitelik, durum ve hareketleri karşılar. Kelime grupları, kavramları en verimli şekilde dile getirmede kullanılan kolaylıklardır.

Meselâ, "ipek" ve "böcek" kelimeleri tek başlarına birer varlığı karşılarlar. Ama "ipek böceği" kelime grubunun karşıladığı varlığı tek kelime ile karşılayamayız.

Bunun gibi "telefon etmek, kör olmak, fotoğraf makinesi" kavramlarını da tek kelime ile karşılamak mümkün değildir.

» Kelime gruplarının en küçüğü iki kelimeden oluşur.

» Varlık, kavram, nitelik, durum ve hareketleri, anlamlarını genişleterek, belirterek, pekiştirerek, niteleyerek karşılar.

Meselâ, "Çocuk çiçeği arkadaşına uzattı." cümlesini, "Küçük çocuk, elindeki kır çiçeklerini çok sevdiği arkadaşına uzattı." şeklinde, varlıkların nitelik ve niceliklerini de bildirerek ifade edebiliriz.

» Cümle ve diğer kelime grupları içinde, tek kelime gibi (isim, sıfat, zarf ve fiil) görev yapar.

Küçük çocuk, / elindeki kır çiçeklerini  / çok sevdiği arkadaşına / uzattı.
İsim                 isim                                         isim                  fiil

Dallarda uzanan hışırtılar, / ağaçtan ağaca sürüklenerek, /  ormanın kızıl 
İsim                                         zarf                                          isim                  
derinliklerinde / kayboluyordu.
                              fiil

elindeki / kır çiçeklerini  
isim

çok sevdiği / arkadaşına 
sıfat

Dallarda uzanan / hışırtılar, 
sıfat

ağaçtan ağaca / sürüklenerek, 
ikileme

ormanın / kızıl derinliklerinde 
isim

» Ana unsur grubun sonundadır.

Yemyeşil ovalar          ana unsur: ovalar
Kuş sesleri ana unsur: sesler

Fiile dayalı gruplarda hareketin oluş sırası gösterilir.

Gülü koparıp koklayınca       önce koparma, sonra koklama

Birleşik fiille edat grubunda ana unsur başta bulunur.

Gelebilmek-> ana unsur: gelmek
Adam gibi -> ana unsur: adam

» Kelime gruplarında unsurların sırası, konuşma ve şiir dilinde değişebilir, araya gruba dahil olmayan kelimeler girebilir.

Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklâl.
Gönlümü, Maraşlı'nın yaktı kara haberi.
Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak.

Kandilli yüzerken uykularda, 
Mehtabı sürükledik sularda.

Sırtına Sakarya'nın Türk tarihi vurulur.
Hâlâ dilimdedir tuzu engin denizlerin.

» Kelime gruplarının diğer kelimelerle ve kelime gruplarıyla ilişkisi, grubun sonundaki çekim ekleriyle sağlanır. Bu çekim ekleri sadece grubun son kelimesine değil, o gruba aittir.

Çalışkan insan, kendi varlığında hüküm süren bir aheng-i bütün kâinat-a nakleder.

» İkiden fazla kelimeden oluşan gruplarda içe içe geçmiş, birbirini tamamlayan başka kelime grupları da bulunur.

Küçük oda
soluk ışık
mumun soluk ışığı
Küçük odadaki mumun soluk ışığı

» Kelime gruplarının vurgusu grubun yapısına göre değişir.

Küçük odadaki mumun soluk ışığı
bütün kâinat